تفسیر آیات 12 تا 17 سوره فاطر 92/09/06

مروری بر مباحث توحیدی آیات گذشته

چون سوره مبارکه «فاطر» در مکه نازل شد و همان طوری که مستحضرید عناصر محوری سوَر مکّی اصول دین و خطوط کلی اخلاق و فقه است در این سوره مبارکه «فاطر» بخش هایی از مسائل توحیدی گذشت از آیه نُه به بعد هم دوباره بعضی از مسائل توحیدی را ذکر فرمود که ﴿وَاللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ﴾ [1] بعد فرمود او خالق انسان است که انسان را از تراب آفرید و همه امور و شئون انسانی، مشمول علم خدای سبحان است. آن گاه در جریان سفرهای دریایی برکاتی که هست ذکر می کند, گاهی برکات دریا را ذکر می کند, گاهی برکت اختلاف فصول را ذکر می کند. در سوره مبارکه «نحل» به طور کلّی مطلق، بدون اینکه تفصیلی بدهد آیه چهارده سوره «نحل» این بود ﴿وَهُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیّاً وَتَسْتَخْرِجوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَی الْفُلْکَ مَوَاخِرَ فِیهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ﴾ دیگر در آن آیه چهارده سوره «نحل» نفرمود بحر دو قسم است اما اینجا تفصیلی داد فرمود با اینکه برخی از بحرها آبشان شور است بعضی آبشان شیرین ولی منافع مشترکی دارند کسی فکر نمی کند که با اختلاف این دو دریا, منافعشان مشترک باشد چه در آن آیه چهارده سوره «نحل» و چه در آیه دوازده سوره «فاطر» فرمود این دریاها را با این برکات، ما آفریدیم تا شما از فضل الهی برخوردار باشید و شاکر باشید. اختلاف فصول را ذکر فرمود که اقوات شما تأمین می شود این ﴿قَدَّرَ فِیهَا اقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ﴾ [2] یعنی در فصول چهارگانه.

ص: 304

حلّ مشکلات سفر دریایی و نیازهای زندگی توسط خدا

فرمود اگر در دریا سفر کردید مشکل دریایی شما را خدا حل می کند ﴿فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ﴾ خطر دریایی شما را خدا حل می کند, برکات دریایی شما را هم خدا تأمین می کند, در برّ و خشکی هم نیازهای شما را خدا برطرف می کند و اگر اضطراری پیدا کردید «مُجیب دعوة المضطرّ» (1) هم خدا خواهد بنابراین تدبیر همه این امور به عهده خداست, مالک همه این امور خداست و آن که مالک است و مدبّر است ربّ است.

نفی مالکیت و حاکمیت غیر خدا در تدبیر امور

فرمود غیر از خدا احدی به اندازه پوست هسته خرما مالک نیست. اگر خالقیّت باشد شما پذیرفتید که غیر از خدا کسی خالق نیست ﴿لَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ﴾ [5] با نون تأکید ثقیله اقرار آنها را اثبات می کند که آنها حتماً اقرار دارند تنها کسی که خالق آسمان و زمین است خداست و اگر سخن از مَلک و مالک بودن است مالک سماوات و ارض خداست, مَلک سماوات و ارض خداست, ﴿تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ﴾, ﴿فَسُبْحَانَ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ﴾ هم ملکوتِ ﴿ کُلِّ شَیْ ءٍ﴾ به دست خدای سبحان است هم مُلک کلّ شیء به دست خدای تبارک است پس غیر از خدا احدی مالک و مَلک نیست.

علت طرح نشدن نفی خالقیت غیر خدا در آیه مذکور

ص: 305

در اینجا سخن از خالقیت نیست ولی در سوره مبارکه «حج» فرمود غیر از خدا کسی خالق چیزی نیست؛ آیه 73 سوره مبارکه «حج» این بود که ﴿یَا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَن یَخْلُقُوا ذُبَاباً وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ﴾همه این معبودهای شما جمع بشوند نمی توانند یک مگس ایجاد کنند پس آنها خالق نیستند با اینکه آنها خالقیّت الله را قبول دارند یا حالا این آیه ناظر به کسانی است که در خالقیّت الهی هم مشرک اند یا نه, تنبّهی است نسبت به اینکه شما توحید خالقی را پذیرفتید باید توحید ربوبی و در نتیجه توحید عبادی را هم بپذیرید خالقی غیر از خدای سبحان نیست.

نفی اتّهام مشرک دانستن شیعه به واسطِ فیض بودن ائمه(علیهم السلام)

آن گاه چند مطلب مهم را قرآن کریم ذکر می کند که این مطالب سرنوشت ساز است و آن این است که غیر از خدا کسی مالک نیست بله, نه خالق است و نه مالک الآن که متأسفانه در بعضی از مراحل بقیع ائمه اطهار(علیهم السلام) این جمله نوشته شد که ﴿وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِن قِطْمِیرٍ﴾ اینها خیال می کنند - معاذ الله - شیعه که به بقیع می رود و عرض ادب به پیشگاه ائمه(علیهم السلام) می کند اینها را مالک مستقل می داند, اینها را خالق می داند و مانند آن; البته آنهایی که آگاه اند می دانند تشیّع، منزّه از کارهای غیر توحیدی است اما عده ای را که یا جاهل اند یا متجاهل آنها را با فریب وادار می کنند که علیه تشیّع سخنانی بگویند. خود ائمه(علیهم السلام) فرمودند تمام کارها و تدبیرها به دست خدای سبحان است اما خدا موجوداتی را آفرید که اینها مدبّرات امرند (یک) خدا موجوداتی را آفرید به اینها برکات و فیوضات فراوانی داد (دو) الآن ما بسیاری از کارهای مان را با شمس و قمر هماهنگ می کنیم اگر انرژی می خواهیم, نور می خواهیم, حرارت می خواهیم, برکات دیگر می طلبیم سعی می کنیم از آفتاب کمک بگیریم ما - معاذ الله - آفتاب پرست که نیستیم چرا مرتب به سراغ آفتاب می رویم اگر جایی می خواهیم مزرعه ای داشته باشیم, باغی داشته باشیم باغداری ما, مزرعه ما سعی می کنیم محلّ نور باشد که آفتاب گیر باشد میوه ها را آفتاب, شیرین و پخته می کند, برکات فراوانی که در وسائل انرژی هست از آفتاب است ما - معاذ الله - جزء صابئین نیستیم که ستاره و آفتاب را بپرستیم خدای سبحان آفتاب را نورانی خلق کرد نور به آن داد برکات فراوانی داد و بساط آن را هم یک وقت جمع می کند ﴿إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ﴾ [8]ما تا این شرایط خودمان هست و تا آفتاب هست از آن نور می گیریم. علی و اولاد علی(صلوات الله علیهم اجمعین) که هزارها برابر از شمس و قمر بالاترند ما اگر از آفتاب نور بگیریم - معاذ الله - آفتاب پرستیم؟! اینها علم دارند, معنویّت دارند, کرامت دارند, عزّت دارند همین برکاتی که در زیارت «جامعه کبیر» برای اینها ثابت شده است خدا اینها را این طور خلق کرد علم الهی دارند, قدرت الهی دارند, کمال الهی دارند ما از اینها داریم این نورها را استفاده می کنیم این دیگر شرک نیست الآن ما در برابر آفتاب، این همه کارهایمان را تنظیم می کنیم - معاذ الله - مگر آفتاب را می پرستیم کارها همه به دست خدای سبحان است خدای سبحان آب را آفرید که رفع عطش کند ما از آب چطوری استفاده می کنیم, از هوا چطوری استفاده می کنیم مگر ما - معاذ الله - ماه را می پرستیم یا هوا را می پرستیم یا آب را می پرستیم آب, برکتی دارد که مشکلات ما را حل می کند ما هم به سراغ آب می رویم, هوا برکاتی دارد که مشکلات ما را حل می کند ما هم به سراغ هوا می رویم اینها هم نورانیّت دارند, برکات دارند, درباره غفران ذنوب, حلّ حوایج و مانند اینها همین است.

ص: 306

ناروایی نصب آیات نفی مالکیت غیر خدا در کنار بقیع

دیگر ﴿مَا یَمْلِکُونَ مِن قِطْمِیرٍ﴾ نوشتن و کنار بقیع نصب کردن ندارد! خود آنها یعنی ائمه(علیهم السلام) اوّلین موحد عالَم بودند و همین توحید را آنها منتشر کردند و همین توحید را آنها تدریس کردند همین توحید را آنها ترویج کردند بنابراین این یا جهل است یا تجاهل. فرمود: ﴿إِن تَدْعُوهُمْ لاَ یَسْمَعُوا دُعَاءَکُمْ﴾.

تجلّی توحید در دعاهای مأثور از ائمه(علیهم السلام)

در این دعاها می بینید اول حمد است, آخر حمد است و از خدا می خواهیم که بر اینها درود بفرستد این صلوات هایی که در بیانات نورانی امام سجاد(سلام الله علیه) است برای این است که در خود سخنان نورانی ائمه(علیهم السلام) آمده است اگر دعا می کنید اول صلوات بفرستید برای اینکه خدا این دعا را مستجاب می کند دعایی که در سایه صلوات باشد آن را هم خدا مستجاب می کند رد نمی کند خب ما از خدا می خواهیم برکات و فیضش را اول بر آنها نازل بکند و به برکت آنها به ما هم برسد اگر بارانی آمده روی قلّه کوه آمده خب به دامنه اش سرازیر می شود اینها قلل جبال اند, اینها جبال ارض اند, اینها اوتاد زمین اند وقتی برکت به اینها بیاید به ما هم می رسد و تمام برکات بالاصاله و بالذّات از ذات اقدس الهی است چطور شما درباره شمس و قمر این حرف را نمی زنید اگر کسی کارهایش را از شمس و قمر بگیرد نمی گویید اینها صابیء هستند خب اگر کسی بالاتر از شمس و قمر را احترام بکند از او کار بخواهد این چیزی نیست کار بالاصاله و بالذّات از ذات اقدس الهی است و لاغیر.

ص: 307

اهمیت آیه ﴿یا أیُّهَا النّاس...﴾ و سخن برخی مفسّران درباره آن

آن آیه ای که خیلی مهم است و جزء غرر آیات است و این تعبیر را برخی از مفسّران دارند که اگر ما به این آیه می رسیدیم و آشنا بودیم شایسته بود «أن نَبکی بدل الدموع دما» این است شما این جمله «بدل الدموع دما» را ملاحظه بفرمایید غیر از «زیارت ناحیه مقدسه» (1) کسی این تعبیر را کرده یا نکرده آیا در بین اعلام شیعه این تعبیر هست یا نیست در بین علمای اهل سنّت این تعبیر هست یا نیست ولی برخی از مفسّرانی که در حدود هشت قرن قبل می زیستند می گویند.

هشدار قرآن بر ضرورت باور انسان بر فقر ذاتی خود

اگر ما این ﴿یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ﴾ را خوب ادراک کنیم «لو کنا متحقّقین» نه «محقّقین» اگر ما تحقیقات علمی را اول انجام بدهیم که از تحقیق علمی هیچ کاری ساخته نیست مگر اینکه به تحقّق برسد یعنی یک محقّق چیزی را که فهمید وقتی به جان خود گِره نزد یک پژوهشگر علمیِ تحقیقی است که کاری از او ساخته نیست چیزی هم نصیب او نمی شود طولی هم نمی کشد که از یادش می رود اما وقتی این تحقیق به تحقّق رسید یعنی باور کرد و مطابق آن حرکت کرد این می تواند به خودش اجازه بدهد که اگر ما به این آیه خوب توجه می کردیم «کان ینبغی لنا لو کنّا متحقّقین بفهم هذه الآیة أن نبکی بدل الدموع دما» برای اینکه این آیه دو مطلب نمی خواهد به ما بفهماند غالباً ما وقتی مبتدایی داشتیم, خبری داشتیم, قیدی داشتیم این جمله دو مطلب را می فهماند یکی اثبات آن خبر برای مبتدا, یکی هم برای تفهیم آن قید, اگر گفتند «زیدٌ قائم فی الدار» این دو مطلب را می فهماند یکی اینکه قیام را برای زید ثابت می کند یکی اینکه این قیامش هم در دار است «زید معلّم فی المسجد أو فی المدرسة» این دو مطلب را می فهماند یکی ثبوت خبر برای مبتدا, یکی هم جای آن خبر.

ص: 308

سرّ تعبیر برخی از مفسّران در «نبکی بدل الدموع دما» در فهم آیه

اما این بزرگواران می گویند در ﴿أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ﴾این ﴿أَنتُمُ﴾مبتداست ﴿الْفُقَرَاءُ﴾خبر است ﴿إِلَی اللَّهِ﴾مفعول واسطه است این جمله که قیدی برای خبر است و آن قید متعلّق به خبر است و مفعول واسطه است یک پیام دارد دو پیام ندارد و اگر ما این را می فهمیدیم و توجه به آن داشتیم به جای اشک, خون جاری می کردیم اولاً باید اشک می ریختیم «و سلاحه البکاء» را پیدا می کردیم چون انسان اگر مسلّح نباشد که نمی تواند جهاد اکبر داشته باشد, اگر ما باید در جهاد اکبر شرکت کنیم و پیروز بشویم بارها ملاحظه فرمودید که اسلحه و سلاح جهاد اصغر, آهن است و سلاح جهاد اکبر, آه است نه آهن خب اگر کسی بخواهد جهاد اوسط یا جهاد اکبر داشته باشد درمسائل اخلاقی, در آن بیان نورانی حضرت امیر(سلام الله علیه) که در دعای «کمیل» آمده است که فرمود: «و سلاحه البکاء» [12]این گریه, اسلحه است. ما برای گریه باید مقدمات علمی فراهم بکنیم حالتی پیدا بشود تا بنالیم و این ناله, سلاح ما باشد. این بزرگواران می گویند گریه کافی نیست «نَبکی بدل الدموع دما» چرا؟ برای اینکه این آیه آمده به ما حیات داده این آیه دو چیز نمی خواهد بفهماند برای اینکه ما فقرمان را همه می دانیم چه کسی است که نداند فقیر است ما صدر و ساقه زندگی ما نیاز است ما به هوا نیاز داریم, به آب نیاز داریم, به غذا نیاز داریم, به خاک نیاز داریم, به خواب نیاز داریم, به دارو نیاز داریم همه نیاز هست دیگر, فقیر بودنِ انسان یک چیز مجهولی نیست که تا آیه نازل شود که ای انسان! شما فقیر هستی.

ص: 309

مهم ترین مشکل انسان در عدم تشخیص مبدأ تأمین نیاز

بله معلوم است ما فقیریم و محتاجیم اما تمام مشکل این است که نمی دانیم به چه چیزی محتاجیم این آیه می گوید حلّ تمام نیازهای شما فقط به دست خداست این معنی توحید است ﴿أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَی اللَّهِ﴾ و برای ابطال دور و تسلسل فرمود او دیگر فقیر نیست که تا بگویید نقل کلام در آن بکنیم «یتسلسل أو یدور» او غنیّ محض است.

ارشاد قرآن به انحصار غنیّ حمید در خدای سبحان

﴿وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ﴾که این ضمیر فصل ﴿هُوَ﴾با معرفه بودن خبر, مفید حصر است ﴿وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ﴾ نه تنها غنی است حمید هم است حمید یعنی محمود; چون تمام نیازهای شما را او برطرف می کند پس او مشکور است, او محمود است اگر او بی نیاز باشد کاری هم به شما نداشته باشد کار شما را حل نکند او «هو الغنی» است نه ﴿هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ﴾ اما چون بی نیاز است و نیاز شما را هم برطرف می کند پس محمود است حمد برای اوست شما باید مُنعِم خود را بشناسید و سپاسگزار او باشید مُنعم شما که مشکل شما را حل می کند الله است که غنی است چون مشکل شما را حل می کند او محمود است, او حمید است, پس این آیه نیامده به ما بگوید شما فقیرید; لذا با معرفه بودنِ خبر سخن گفته، خبری که معلوم است خب معرفه ذکر می کنند نکره که نیست آنجایی که خبر نکره است که فایده ای داشته باشد اما وقتی که خبر معلوم است «إنّ الأخبار بعد العلم بها أوصافٌ» که در کتاب های ادبی ملاحظه کردید این در حقیقت وصف است برای اینکه ثبوت محمول برای موضوع برای ما روشن است.

ص: 310

اتّکای به غیر خدا دال بر عدم فهم تکیه گاه واقعی

فرمود تمام مشکل این است که ما آن قید را نمی دانیم کجاست انسان فقیر به طرف کیست؟ محتاج به طرف کیست؟ خیال می کند خودش احتیاج خودش را برطرف می کند یا خیال می کند روابط یا ضوابط حل می کند همه اینها ابزارند که تحت تدبیر یک مدیر کلّ اند که ﴿رَبّ ُ الْعَالَمِین﴾ [13]است ما اگر این جمله آیه را خوب می فهمیدیم که ما به چه کسی محتاجیم آن وقت در برابر غیر او سر فرود نمی آوردیم نه به خود اتّکا داشتیم نه می گفتیم به خودمان معتمدیم نه می گفتیم به مردم معتمدیم خودمان و مردم، ابزار الهی هستیم می گفتیم به الله معتقدیم خود ما را الله اداره می کند, مردم را الله اداره می کند, رابطه ما و مردم را الله اداره می کند موحّداً زندگی می کردیم این جمله را شما ملاحظه بفرمایید در غیر آن «زیارت ناحیه» از غیر وجود مبارک حضرت حجّت(سلام الله علیه) نقل شده است که «نَبکی بدل الدموع دما» یا فقط از آنجا به علما رسیده است.

تعبیر دیگری که قرآن کریم دارد این است که ﴿یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاَقِیهِ﴾ ما معمّایی داریم گِره خورده است نمی دانیم این گِره اش از کجا باز می شود قرآن آمده بگوید این چیزی که برای شما روشن است و به دنبال گِره آن می گردید من برای شما گره گشایی می کنم شما که فقیر هستید فقرتان که مشخص است اما نمی دانید به چه کسی باید تکیه کنید اگر سخن از بت و بت کده باشد از آ نها کاری ساخته نیست اگر سخن از زید و عمرو باشد از آنها کاری ساخته نیست.

ص: 311

عدم تشخیص تکیه گاه واقعی, علت شرک رقیق در انسان های باایمان

اینکه فرمود: ﴿وَمَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُم بِاللَّهِ إِلّا وَهُم مُشْرِکُونَ﴾ [15] همین است بسیاری از مردم فقرشان را می دانند مشهود است اما خیال می کنند با فلان مسئله حل می شود اینکه می بینید روزانه تغییر مسیر می دهند, تغییر خط می دهند, تغییر جهت می دهند برای آن است که خیال می کنند اگر قدرت به دست زید رسید زید مشکل را حل می کند, اگر قدرت به دست عمرو باشد عمرو مشکل را حل می کند اکثر اهل ایمان گرفتار این شرک رقیق اند ﴿وَمَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُم بِاللَّهِ إِلّا وَهُم مُشْرِکُونَ﴾ همه را او دارد تدبیر می کند وقتی همه را او دارد تدبیر می کند بنابراین ما به همه احترام می کنیم چون بندگان خدا هستند و از هیچ کس کار نمی خواهیم چون همه اینها نیازمند الهی اند و به خدای خود مرتبطیم و خدای سبحان «مقلّب القلوب» (1) [16]است دل های آنها را گرایش می دهد مشکل ما هم حل می شود ما هم مشکل دیگران را حل می کنیم.

شباهت آیه دال بر مسافر بودن انسان با آیه فقر و برتری آن

آیه دیگری که خدای سبحان برابر آن آیه فقط آن قید را دارد می فهماند نه خبر را; منتها آن آیه با جلال و شکوه تر است مثل این آیه نیست لذا عنوان آن آیه و مخاطب آن آیه هم فرق می کند این است که فرمود: ﴿یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاَقِیهِ﴾ چرا آن آیه با جلال و شکوه تر از این آیه است برای اینکه فقر هر کسی معلوم است یعنی همه ما می دانیم نیازمندیم اما همه ما نمی دانیم مهاجر و مسافریم عده ای خیال می کنند با مُردن می پوسند و مرگ, آخر خط است ﴿إِنْ هِیَ إِلَّا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَنَحْیَا﴾ همه مردم این طور نیستند که خودشان را مهاجر و مسافر بدانند; منتها مقصد را ندانند. آ ن که می فهمد که مهاجر است مرگ از پوست به در آمدن است نه پوسیدن و انسان مهاجر است, مسافر است منتها مقصد را نمی داند و به تعبیر حافظ:

ص: 312

کس ندانست که منزلگه معشوق کجاست٭٭٭ این قدر هست که بانگ جرسی می آید

همین است می گوید ما بالأخره نمی دانیم کجا داریم می رویم ولی صدای زنگ گردن شترهای قافله به گوش ما می رسد که اینها دارند می روند و قافله اند مرگ, پوسیدن نیست مقصدی دارند اما فقط چاله ای را ما می بینیم برزخ چه خبر است, آنجا چه کار می کنند, به چه کسی مراجعه می کنند, اعمال و عقاید چه می شود, ما نه رفتیم نه آنها که رفتند به ما خبر دادند اولیای الهی حسابشان جداست وگرنه

کس ندانست که منزلگه معشوق کجاست٭٭٭ این قدر هست که بانگ جرسی می آید

جَرَس یعنی زنگ, خب بالأخره اینها عده ای هستند که پذیرفتند, باور کردند انسان مسافر است دارد می رود اما کجا می رود برای اینها روشن نیست.

سرّ تعبیر به «انسان» در مخاطب نمودن او به مقصد بودن لقاءالله

این آیه می فرماید آنها که خیال می کنند مرگ, آخر خط است و انسان که می میرد می پوسد اینها خارج از بحث اند; لذا تعبیر به ﴿یَا أَیُّهَا النَّاسُ﴾ ندارد اما شما که انسانید و باور کردید و فهمیدید که مسافرید باید بدانید مقصدتان و مقصودتان لقاءالله است ﴿یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ﴾ نه ﴿یَا أَیُّهَا النَّاسُ﴾، ﴿یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ﴾ لذا با الف و لام ذکر نکرده که خودِ این مسافر بودن و مهاجر بودن هم نیمه فایده ای برای آنها دارند بدان مسافری، نه تنها از بین نمی روید بلکه مسافرید و مقصدتان و مقصودتان هم لقاءالله است.

عدم فاصله بین متحرّک و مقصد با مرگ

ص: 313

مرگ هم به معنای تخلّل عدم بین متحرّک و مقصد نیست که انسان می میرد معدوم بشود بعد دوباره در معاد زنده بشود این طور نیست بدن این چنین است ولی انسان از دنیا وارد برزخ, وارد صحنه قیامت, وارد بهشت تا لقاءالله بار می یابد این طور نیست که این وسط ها بیفتد در گودال عدم, نابود بشود بعد سر از جای دیگر در بیاورد مرگ به معنای فاصله شدنِ عدم بین متحرّک و مقصد نیست هیچ عدمی در کار نیست ﴿یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاَقِیهِ﴾ هیچ نابودی در وسط نیست.

ضرورت تهیه زاد و توشه برای رسیدن به مقصد و چگونگی تعامل با مقصود

این آیه می گوید شما که مسافر هستید اما بدانید مستقیماً به لقای الهی بار می یابید و آنجا که دارای اسمای حسناست پس بارهایتان را ببندید با دست خالی نروید. شما یک مقدار بار می خواهید تا شما را به مقصد برساند یک سلسله کارهایی می خواهید که وقتی به مقصد رسیدید با مقصود در مقصد چگونه رفتار کنید این بارها به عرضتان رسید که انسان، زاد و توشه که می خواهد برای اینکه به مقصد و منزل برسد این ﴿تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی﴾ این عبادات, این اعمال، اینها برای آن است که ما را به مقصد برساند اما وقتی به مقصد رسیدیم با مقصود چه کار بکنیم با او چگونه برخورد کنیم او به ما چه می دهد آن دیگر با این اعمال عبادی حل نمی شود آن با اعتقادات حل می شود, آن با شهود حل می شود, آن با معارف حل می شود مثل اینکه اگر کسی خواست به زیارت ثامن الحجج(سلام الله علیه) مشرّف بشود خب این یک کامیون غذا نمی خواهد این یک کارتن غذا برایش کافی است تا آنجا برود همین کارتن کافی است اما آنجا که رفت از حضرت چه چیزی بخواهد, با حضرت چگونه مذاکره کند, چگونه مناجات کند, چگونه درد دل کند, چگونه عرض حاجت کند آن با این کارتن غذا حل نمی شود این اگر یک کامیون غذا ببرد وقتی که مشهد رفت باید اینها را بین نیازمندان توزیع کند ثواب می برد, برکاتی دارد. اعمال و عبادات فراوان باعث می شود غُرف مبنیه بیشتر به آدم بدهند, بوستان ها بدهند, جنّات فراوان بدهند اینها هست اما ﴿إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَنَهَرٍ﴾.

ص: 314

لقاءالله اوج سفر انسان و تأمین آن با اعتقادات و معارف

اینکه تأمین شد ﴿عِندَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ﴾ نصیب او نمی شود برای اینکه آنجا که بود به این فکر نبود که معارفی, لقاءالله ای, اسمای حسنایی, اینها را درک کند این فقط مشغول عبادات بود این تا بهشت می رود به دیگران اگر ده غرفه بدهند به او صد غرفه می دهند برای اینکه اعمال و عبادات بیشتری داشت, اگر به دیگران دو جنّت یا سه جنّت بدهند ﴿وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ﴾ [22] به او جنّات بیشتری می دهند اما ﴿عِندَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ﴾ برود یا ببرند نیست برای اینکه این تمام کوشش را برای تحصیل ره توشه کرده برای زاد و راه فراهم کرده به درد راه خورد که به مقصد برسد اما وقتی به مقصد رسید با مقصود چگونه باید برخورد کند اینجا هیچ کاری نکرده این کریمه هم می فرماید شما کادح هستید که خودتان می دانید ولی کدح شما به لقاءالله است.

«کدح» در آیه دال بر مشقّت آمیز بودن سیر انسان

کدح هم مستحضرید که آن سفر با مشقّت است چون «حُفَّت الجنّة بالمکاره» (1) [23]رنج ها و سختی ها دورِ این بهشت را گرفته بالأخره هر جا که گُل هست خاری هم هست این خار برای آن است که حافظ آ ن گُل باشد اگر کسی گل می خواهد باید آن رنج خار را هم تحمل کند.

تبیین دو پیام در آیه سفر و فقر

﴿یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ﴾ یعنی کادح را که می دانی, مسافر که هستی اما مقصدت لقاءالله است جای دیگر معطّل نیستی جای دیگر هم نمی روی, نمی خواهد بروی به بهشت, بهشت برای شما یک منزل است نه یک مقصد و مقصود, مقصد جای دیگر است مقصود جای دیگر است آن آیه هم گرچه دو نکته دارد: یکی کادح بودن, یکی الی الله بودن; اما کسانی که مؤمن اند کادح بودن را درک می کنند «الی الله» بودن برای آنها پیام آور است اینجا هم فقیر بودن برای همه مشخص است اما به طرف چه کسی فقیریم, به چه کسی نیازمندیم, چه کسی مشکل ما را حل می کند باید با غنیّ بالذّات حل کنیم فقر برای ما ذاتی است و قابل زوال نیست, غنا برای ما عرضی است ذات اقدس الهی غنای ذاتی دارد فقر عرضی هم ندارد مشکل ما را هم حل می کند پس او هم غنی است هم حمید است.

ص: 315

عدم تشخیص مقصد در سفر و پناهگاه در فقر, مشکل اصلی انسان

تمام مشکل ما این است که ما نمی دانیم به چه کسی باید مراجعه کنیم ما غالباً می گوییم خدا هست ولی, خدا هست اما, این «اما» و «ولی» می شود ﴿وَمَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُم بِاللَّهِ إِلّا وَهُم مُشْرِکُونَ﴾ این است که آن بزرگواران می گویند ما اگر به جای اشک, خون جاری بکنیم جا دارد برای اینکه عمری را بیراهه رفتیم خیال کردیم از زید کاری ساخته است از او تعریف کردیم, خیال کردیم چیزی که عمرو به ما نداد کار دست او بود از او گلایه داریم این قبول و نکول, این مدح و قدح, این مدح و هجو، اینها برای همان است که ما نمی دانیم به چه کسی تکیه کنیم.

اشک ریختن, سلاح اوساط از مؤمنین و خون گریستن, گریه اهل معرفت

اینکه گفتند: «یَنبغی... أن نَبکی بدل الدموع دما» اگر «سلاحه البکاء» است حضرت نفرمود دمع، گریه کن اگر جزء اوساط این افراد بودید «سلاحه بکاء الدمع» است و اگر جزء اوحدی اهل معرفت بودی «سلاحه بکاء الدم» است نه «دمع» حضرت مشخص نفرمود و منحصر نکرد که فقط اشک, اسلحه است فرمود گریه کردن اسلحه است یا انسان, اشک گریه می کند اگر جزء اوساط باشد یا خون گریه می کند اگر جزء اوحدی باشد اینکه فرمود: ﴿وَلاَ یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ﴾ همین است هیچ کس مثل ذات اقدس الهی این طور درون کاو نیست که بگوید اینکه شما دارید این یادت نرود، انسان می گوید بله من این را دارم، می فرماید فقط به طرف خداست این فقری که دارید فقط به طرف خداست به غیر خدا تکیه نکنید.

ص: 316

پرسش: برهان «بدل الدموع دما» از نظر قیاس استثنایی چگونه است؟

پاسخ: اینکه فرمود جا دارد بدل دمع, خون گریه بکنم یعنی انسان اگر خون هم عطا کند مثل اینکه خون اهدا می کند شهید هم می شود «بذل مهجته فیک» (1) [24]آن هم درست است اگر بشود از چشم خون ببارد باز هم جا دارد خب آن دردناک تر است یک سوزش بیشتری طلب می کند یک تلاش و کوشش بیشتری می خواهد بالأخره اگر کسی با یک دشمن قوی روبه روست باید سلاحش هم تیزتر و برّاتر باشد آن ریختن خون است که می تواند کار سلاح قوی تر را انجام بدهد.

علت تفاوت خطاب در آیه, دال بر فقر و مسافر بودن انسان

پس ﴿یَا أَیُّهَا النَّاسُ﴾ با ﴿یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ﴾ خیلی فرق دارد چون فرق دارد خبر نکره است اینجا خبر, معرفه است و معرفه بودن خبر برای آن است که چیز تازه ای نیست که من به شما بگویم شما فقیرید خب فقر, مشهود همه ماست ما روزانه نیازمندیم اما نمی دانیم به چه کسی داریم مراجعه می کنیم اینکه می گویند هر کاری که می کنید بگویید به نام خدا «گفت بر هر خوان که بنشستم خدا رزّاق بود» گفتند اگر پنج نوع غذا هست یکی آب است, یکی سبزی است, یکی نان است, یکی پنیر است برای هر کدام «بسم الله» بگویید یا اگر فراموش کردید برای هر کدام «بسم الله» بگویید, بگویید: «بسم الله علی أوّله و آخره» (2) [26]همین است یعنی برای هر کدام از اینها من نام خدا را می برم ﴿وَاللَّهُ هُوَ الغَنیُّ الْحَمِید﴾ بعد فرمود اگر بخواهد شما را می برد یک گروه دیگر می آورد این قدرت را دارد این طور نیست که حالا شما منحصر به فرد باشید.

ص: 317

تبیین ارتباط علم با عقیده و نقش این دو در رستگاری انسان

در بحث اینکه علم و عقیده, عقد و عقیده چه ارتباطی با هم دارند قبلاً گذشت که هر عقیده ای مسبوق به علم است اما هر علمی ملحوق به عقیده نیست; یعنی انسان ممکن است چیزی را بداند ولی باور نکند ولی هیچ باور کردنی بدون علم نیست حالا یا علم برهانی است یا غیر برهانی یا تفصیلی است یا اجمالی, یا با وهم است یا با خیال, یا با برهان عقلی بالأخره مسبوق به یک اندیشه است اما هر علمی ملحوق به عقیده نیست; زیرا در بحث های قبلی هم نمونه اش را داشتیم که در درون ما مثل بیرون, مسئول و متولّی اندیشه غیر از انگیزه است ما همان طوری که در بیرون، چشم و گوشی داریم که کار آنها ادراک است دست و پایی داریم که کار آنها عمل و حرکت است گاهی ممکن است چشم و گوش سالم باشد انسان مار و عقرب را ببیند ولی دست و پا چون فلج است نمی تواند فرار کند; لذا مسموم می شود.

برتری حقّ الیقین از علم الیقین و خواستگاه این دو

پرسش: مراتب بالای علم مانند حقّ الیقین آیا ملحوق..

پاسخ: حقّ الیقین از ناحیه علم حصولی و تصور و تصدیق نیست آنها از ناحیه عمل پیدا می شود مرحله حقّ الیقین و عین الیقین غیر از علم الیقین است مراحل علم الیقین برای علم تصوّری است که مسئول اندیشه است اما حقّ الیقین و عین الیقین کارِ عقل نظری نیست کار عقل عملی است یعنی آن عقلی که «عُبِد به الرحمن و اکتسب به الجنان» این عقلی که راه افتاده است, تخلیه کرد, تحلیه کرد, تجلیه کرد این عقلِ عملی, شهود دارد نه آن مسئول اندیشه که با تصور و تصدیق و قضایا و قیاس کار دارد او با علوم حصولی و مفهوم کار دارد این از راه عمل پیدا می شود.

ص: 318

کارساز نبودن علم فاقد اعتقاد در جهاد اکبر

بنابراین همان طوری که چشم و گوش ممکن است سالم باشد انسان مار و عقرب را ببیند ولی دست و پا فلج است نمی تواند فرار کند گاهی مثل فرعون و امثال فرعون براهین الهی بر آنها ثابت می شود آنها صد درصد می فهمند که حق با موسای کلیم است وجود مبارک موسای کلیم فرمود فرعون! برای تو مسلّم شد صد درصد شد که حق با من است ﴿لَقَدْ عَلِمْتَ مَا أَنزَلَ هؤُلاءِ إِلَّا رَبُّ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ این علم برای آن عقل نظری است عقل نظری مثل چشم و گوش، کاملاً جدای از عقل عملی است اینکه می گوییم کاملاً و صد درصد برای اینکه مسئله جا بیفتد وگرنه اینها کاملاً به هم ارتباط دارند, نزدیک اند, تحت رهبری نفس کلّی دارند عمل می کنند مثل اینکه چشم و گوش از دست و پا کاملاً جداست در حالی که اینها تحت رهبری یک نفس دارند اداره می شوند. اگر کسی مار و عقرب را دید حالا خیلی قوی هم بود با دوربین تمام خصوصیات این را دید که این دارد می آید اما وقتی دست و پایش فلج است این فرار نمی کند همان جا می ماند و مسموم می شود. اینکه ما می بینیم یک عدّه عالِم بی عمل اند برای اینکه مسئول علم که آیه را خوب می فهمد, حدیث را خوب می فهمد, حکم را خوب می فهمد عقل نظری است این کار اندیشه است کار جزم است قیاس و تصوّر و تصدیق و برهان برای آن است اما عقل عملی که «عُبد به الرحمن و اکتسب به الجنان» (1) [28]اگر این - معاذ الله - در جهاد اکبر شکست خورده به اسارت نفس مسوّله یا امّاره در آمده این فلج است صد درصد این آیه را می خواند که ربا حرام است سخنرانی هم می کند مقاله هم می نویسد رشوه حرام است, نگاه به نامحرم حرام است اما موقع عمل, دستش می لرزد نباید به او اعتراض کرد تو که عالمی چرا این کار را کردی مگر علم, عمل می کند آنکه عمل می کند یعنی عقل عملی که «عُبد به الرحمن و اکتسب به الجنان» در جهاد درونی شکست خورده است و شیطان آن را به بند کشیده و اسیر کرده این همان بیان نورانی حضرت امیر است که فرمود: «کَم مِن عقل أسیر تحت هوی أمیر» (2) اراده چیز دیگر است عزم چیز دیگر است اراده, عزم, نیّت, اخلاص کاملاً مرزش از جزم جداست مثل اینکه دست و پا کاملاً از چشم و گوش جداست.

ص: 319

ضرورت تقویت عقل عملی به وسیله تقوا

تمام تلاش و کوشش ما این باشد که اراده را باز کنیم گرچه نیّت جزء اعمال درونی است اما مستحضرید که نیّت را در برابر عمل قرار می دهند در روایات دارد که «لا عمل الاّ بالنیّة» (1) [30]یک سواد متوسط برای یک شهر کافی است اما با یک تقوای صد درصد. مردم وقتی طهارت تقوا, بوی تقوا, عطر تقوا را از یک امام جمعه, امام جماعت, از یک واعظ, از یک مدرّس استشمام کنند شیفته او هستند هر کس بخواهد شهری را اداره کند لازم نیست حالا علامه طباطبایی بشود بر فرض حالا اگر کسی علامه طباطبایی شد این فقط باید در حوزه بنشیند و کتاب بنویسد این دیگر به درد مردم نمی خورد یک سواد متوسط و یک تقوای صد درصد شهری را, کشوری را اداره می کند مگر ممکن است به مردم بگویند آقا شما از این گُل استفاده کنید, از عطر استفاده کنید؟! خود عطر, جاذبه ای دارد که تمام شامّه ها را جذب می کند بالأخره اگر ما در حدّ گیاهان هم بخواهیم زندگی کنیم یا باید عود باشید یا عبیر و اگر در حدّ حیوانات است یا باید مُشک باشیم یا عنبر; بالأخره آدم باید بویی, خاصیّتی داشته باشد بعضی از چوب ها هستند که فقط به درد هیزم شدن می خورند اما می بینید بعضی از چوب ها هستند که می شود عود, این عود, چوبی بیش نیست اما فضایی را معطّر می کند عَبیر هم فضایی را معطّر می کند آن نافه آهو هم بالأخره گوشه ای از بدن آهوست آن عنبر هم گوشه ای از بدن ماهی است بالأخره انسان اگر در حدّ حیات حیوانی هم زندگی بکند باید فضا را معطّر کند اگر در حدّ گیاهی هم زندگی بکند باید فضا را معطّر کند تقوا واقعاً معطّر است, عدل واقعاً معطّر است, ادب واقعاً معطّر است, این با عقل عملی حل می شود این که شده آقای بهجت, آن که شده آقای خوانساری, آن که شده آقای قاضی, مردم شیفته آن طهارت و طیب اند که ﴿إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ﴾ [31] مگر مردم فقیر الی الله نیستند, مگر مردم کادح الی الله نیستند وقتی می بینند این راه معطّر است برای اینکه ﴿إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ﴾ یک عده با کَلِم طیّب دارند می روند خب اینها هم به دنبال آنها می روند اگر فهمیدند فقیر الی الله اند به طرف الله می روند خب کدام راه می روند, کدام جادّه می روند آ ن جادّه ای که کَلِم طیّب می رود اگر کادح الی الله هستند کدام جاده می روند آ ن جادّه ای که کَلِم طیّب می رود آن تقوا, آن عدل, کَلِم طیّبی است که به سرعت، انسان را به لقای الهی می رساند و راحت می کند که «رزقنا الله و إیّاکم ان شاءالله».

ص: 320